Nếu muốn đánh giá chuẩn xác tầm quan trọng và vai trò lịch sử của đặc khu kinh tế Thâm Quyến thì không thể tách ra khỏi sứ mệnh chính trị vào thời điểm đấy và trong bối cảnh khi ấy ở Trung Quốc.

Từ làng chài nhỏ đến đô thị lớn

Muốn có được đánh giá chung về đặc khu kinh tế này, chỉ cần nhìn vào phát biểu của Tổng Bí thư BCH Đảng Cộng sản Trung Quốc và Chủ tịch nước CHND Trung Hoa Hồ Cẩm Đào trong nghi lễ kỷ niệm 30 năm thành lập đặc khu này: "Sau 30 năm, Thâm Quyến đã đứng đầu đất nước về tiềm lực kinh tế. Sự phát triển của Thâm Quyến có thể được coi là một điều kỳ diệu trên thế giới về công nghiệp hoá, hiện đại hoá và đô thị hoá. Thâm Quyến đã đóng góp quan trọng vào cải cách và mở cửa của Trung Quốc".

Cuối thập kỷ 70, đầu thập kỷ 80 của thế kỷ trước, Trung Quốc chủ trương mở cửa đất nước và cải cách kinh tế, nhưng không biết nên vận hành cải cách và mở cửa theo quy cách và lộ trình như thế nào, đặc biệt là chưa hoàn tâm yên tâm về những tác động, hậu quả và hệ luỵ của cải cách. Mục tiêu được Trung Quốc đề ra là cải cách và mở cửa kinh tế nhưng phải duy trì và đảm bảo được ổn định chính trị. Cải cách đã trở thành vấn để mang tính sống còn đối với Trung Quốc. 

Thâm Quyến được lựa chọn làm thí nghiệm về đặc khu kinh tế đầu tiên vì Thâm Quyến khi đó chỉ là một làng chài nhỏ rất gần Hồng Kong, đi lên từ số không thực thụ chứ không dựa vào cơ sở hạ tầng kỹ thuật sẵn có, gần Hồng Kong nên có thể vừa học hỏi được từ mô hình kinh tế ở Hồng Kong, lại vừa có thể cạnh tranh được với Hồng Kong. Hơn nữa, hướng tới thời điểm Anh trao trả Hồng Kong về cho Trung Quốc, những bài học kinh nghiệm từ thực tiễn ở Thâm Quyến vô cùng giá trị đối với lãnh đạo Trung Quốc khi phải quyết định về tương lai chính trị và kinh tế của Hồng Kong.

Những con át chủ bài sáng giá nhất của Trung Quốc khi đó ở Thâm Quyến là mức thuế thấp, thủ tục hành chính đơn giản và nhân công lao động rẻ. Hiện Thâm Quyến rộng 2.050 km2 với gần 9 triệu dân, kể cả vùng đô thị cung quanh thì tới 13 triệu dân. 

Có số liệu thống kê cho thấy trong 33 năm qua, đặc khu kinh tế này đã thu hút được hơm 30 tỉ USD vốn đầu tư nước ngoài, đạt mức tăng trưởng kinh tế trung bình gần 26% hàng năm. Từ một làng chài nhỏ, Thâm Quyến đã trở thành một trung tâm kinh tế hàng đầu và một đô thị lớn ở Trung Quốc. Nó hoàn thành sứ mệnh chính trị lịch sử khi đem lại cho Trung Quốc sự tin tưởng chắc chắn vào thành công của cải cách và mở cửa kinh tế, biết được nên vận hành quá trình cải cách và mở cửa như thế nào ở những nơi khác và trên phạm vi toàn quốc. 

Thành công của đặc khu kinh tế Thâm Quyến còn dẫn dắt Trung Quốc đến với chủ trương "một nhà nước, hai hệ thống" áp dụng cho Hồng Kong. Mô hình tăng trưởng kinh tế chủ yếu nhờ xuất khẩu của Trung Quốc được cắt rốn chào đời ở Thâm Quyến.

Bài học kinh nghiệm

Thâm Quyến đưa lại nhiều bài học kinh nghiệm rất giá trị cho cả các nước khác chứ không chỉ cho Trung Quốc về xây dựng đặc khu kinh tế nói riêng và về cải cách, mở cửa kinh tế đất nước nói chung.

Bài học đầu tiên và quan trọng nhất là thu hút vốn đầu tư nước ngoài thông qua tạo dựng, duy trì và không ngừng cải thiện môi trường đầu tư hấp dẫn và thuận lợi, đặc biệt về cơ chế, chính sách và nguồn nhân công. Môi trường đầu tư và sản xuất kinh doanh phải thật sự xứng đáng với biệt danh "đặc khu kinh tế" và ở trong đó thuận lợi và bình đẳng, công bằng và công minh đối với tất cả.

Sau đó phải kể đến bài học về phát triển nguồn nhân lực cần thiết cho hoạt động và quản lý đặc khu kinh tế. Chất lượng của nhà quản lý và khả năng chuyên môn của cộng sự và nhân viên quyết định thành công hay thất bại của việc tận dụng hiệu quả và phát huy tối đa những chính sách đặc biệt ưu đãi của nhà nước dành cho các đặc khu kinh tế.

Bài học thứ ba là phải kiên định ngay từ đầu mục tiêu tăng trưởng bền vững.Muốn được như vậy thì phải kịp thời chuyển dịch trọng tâm từ sản xuất và gia công sang những ngành công nghệ cao và dịch vụ. Việc chuyển hướng này kéo theo hàng loạt biện pháp hành chính và pháp lý khác để thu hút nhân tài, vốn đầu tư, chuyển giao công nghệ... 

Bài học thứ tư là bài học về quy hoạch phát triển kết hợp phát triển đặc khu với phát triển đô thị. Môi trường làm việc và môi trường sống của con người phải hài hoà với nhau. Thâm Quyến đang được tiếp tục mở rộng và phát triển. Nhờ Thâm Quyến, Trung Quốc ngày nay đã có thêm nhiều đặc khu kinh tế.